รศ.ดร.ประภัสสร์ เทพชาตรี
คณะรัฐศาสตร์ มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์

ตีพิมพ์หนังสือพิมพ์ ไทยโพสต์

คอลัมน์กระบวนทรรศน์ ฉบับวันที่ 20 กันยายน 2555

คอลัมน์กระบวนทรรศน์ตอนที่แล้ว ผมได้วิเคราะห์ว่า ประชาคมอาเซียนที่จะเกิดขึ้น จะกระทบต่อไทยอย่างไร เราจะต้องรองรับ ปรับตัวอย่างไร  คือ ไทยจะต้องเตรียมความพร้อมสู่ประชาคมอาเซียนอย่างไร เป็นภาพกว้างๆ ไปแล้ว

สำหรับคอลัมน์กระบวนทรรศน์ในตอนนี้ ผมจะพูดถึง roadmap หรือ แผนงานของการเตรียมความพร้อมสู่ประชาคมอาเซียน โดยวันนี้จะพูดในส่วนของภาครัฐก่อน

Roadmap

ใน roadmap การเตรียมความพร้อมของภาคราชการ วิสัยทัศน์ คือ ระบบราชการไทยมีความเป็นสากลในการส่งเสริม สนับสนุนการเข้าสู่ประชาคมอาเซียนด้วยความเป็นมืออาชีพ กล่าวคือ เรื่องความเป็นสากล เรื่องของการสนับสนุน เรื่องของความเป็นมืออาชีพ

จากวิสัยทัศน์ดังกล่าวนั้น ก็นำมาสู่พันธกิจ 9 ด้าน ดังนี้

• การเตรียมความพร้อมในด้านบุคลากร ทั้งทักษะ ทัศนคติ และสมรรถนะ
• การเตรียมความพร้อมในด้านงบประมาณ
• การเตรียมความพร้อมในด้านองค์กร
• การเตรียมความพร้อมในการจัดทำยุทธศาสตร์
• การจัดทำแผนปฏิบัติการเพื่อแปลง ยุทธศาสตร์ไปสู่การปฏิบัติ
• การเตรียมพร้อมโดยมีกลไกควบคุม ตรวจสอบ ประเมินผล
• มีความคืบหน้าในการดำเนินงานของหน่วยงานต่างๆ ที่รับผิดชอบในแผนงานของประชาคมอาเซียน
• การประชาสัมพันธ์ การเปิดโอกาสให้ภาคส่วนต่าง ๆ ได้เข้ามามีส่วนร่วมในการเตรียมความพร้อม
• การประสานงานกันระหว่างหน่วยงานต่าง ๆ ในการเตรียมความพร้อมอย่างมีเอกภาพ และบูรณาการ

จาก 9 พันธกิจหลัก แปลงมาเป็นยุทธศาสตร์ 9 ยุทธ์ศาสตร์ด้วยกัน คือ

1. ยุทธศาสตร์การเตรียมความพร้อมด้านบุคลากร

จะมีกลยุทธ์ทั้งด้านทักษะ ด้านภาษา ด้านการเจรจาต่อรอง ด้านการดำเนินการประชุม ด้านกฎหมายระหว่างประเทศ ด้านการทำงานเป็นทีม ด้านองค์ความรู้เกี่ยวกับอาเซียน และด้านการทำงานเป็นทีมด้านองค์ความรู้เกี่ยวกับอาเซียน และด้านการสร้างและกำหนดมาตรฐานกลางระหว่างประเทศ

ยุทธศาสตร์ในการเตรียมคน มีการเตรียมความพร้อมในด้านทัศนคติ โดยมีกลยุทธ 3 ด้านด้วยกัน

• ทัศนคติต่อประชาคมอาเซียน ในเชิงบวก เราต้องการให้ข้าราชการนั้นมองประชาคมอาเซียนในเชิงบวก
• ต้องการให้ข้าราชการนั้นมีทัศนคติต่อประเทศสมาชิกในเชิงบวก อันนี้ต้องมีการปรับทัศนคติ
• ทัศนคติในการทำงาน ยุทธศาสตร์ส่วนการเตรียมความพร้อมในด้านสมรรถนะ เป็นไปตามมาตรฐาน

กล่าวโดยสรุป การเตรียมความพร้อมด้านบุคลากร จะต้องมี 3 ด้านด้วยกัน คือ ต้องมีความเป็นมืออาชีพ มีความเป็นนานาชาติ และมีความเป็นผู้สนับสนุน และนอกจากนั้น จะมีแผนย่อย ๆ ลงไปอีก คือ เรื่องการพัฒนาบุคลากรรับผิดชอบภารกิจด้านประชาคมอาเซียนโดยตรง มีระบบฐานข้อมูล มีแผนพัฒนาบุคลากร มีการเพิ่มสัดส่วนบุคลากรที่รู้เกี่ยวกับอาเซียน เรื่องการถ่ายถอดองค์ความรู้ทั้งกับเพื่อนร่วมงานและบุคลากรต่างหน่วยงาน มีความเป็นมืออาชีพที่ชัดเจนสำหรับบุคลากร และมีแผนจัดฝึกอบรม

2. ยุทธศาสตร์การเตรียมความพร้อมในด้านงบประมาณ

3. ยุทธศาสตร์การเตรียมความพร้อมในด้านองค์กร โดยมี 5 เรื่องหลักด้วยกัน 

• ต้องมีกลไกระบบเตรียมความพร้อม
• มีระบบเทคโนโลยีสารสนเทศ และการสื่อสาร
• มีระบบการบริหารจัดการที่ดี ในลักษณะธรรมาภิบาลที่ดี
• มีการจัดตั้งหน่วยงานที่รับผิดชอบเรื่องอาเซียนโดยตรง
• มีวางแผนอัตรากำลังและจัดโครงสร้างองค์กรเพื่อรองรับภารกิจประชาคมอาเซียน

4. ยุทธศาสตร์การเตรียมความพร้อมสู่ประชาคมอาเซียน

ซึ่ง แบ่งเป็นยุทธศาสตร์ในเชิงรับ เป็นยุทธศาสตร์ ที่ถ้ามีประชาคมอาเซียนแล้วจะมีผลกระทบ แล้วเราจะรองรับอย่างไรในเรื่องของคนในเรื่องขององค์กรต่างๆ

ส่วนยุทธศาสตร์ในเชิงรุก หมายความว่า นอกจากเราจะต้องเตรียมคน เราควรจะต้องบุกด้วย บุกในที่นี้หมายถึงว่าเราควรจะต้องเข้าไปมีส่วนร่วม ในฐานะข้าราชการนั้น เข้าไปมีส่วนร่วมในประชาคมอาเซียนด้วย ไม่ใช่ปล่อยให้ 9 ประเทศเขาสร้างประชาคมอาเซียนแล้วเราค่อยมาตั้งรับ เราควรจะเข้าไปมีส่วนร่วมในการสร้างด้วย

นอกจากนั้นแล้ว แต่ละหน่วยงานก็มีภารกิจของตัวเองในการไปผลักดันประเด็นต่าง ๆ ยุทธศาสตร์ในเชิงรุก หมายความว่า หน่วยงานจะต้องทำการบ้าน คิดดูว่า ประเด็นไหนที่เราต้องไปผลักดัน เราต้องไปริเริ่ม ไปเสนอ ให้เป็นความคิดริเริ่มของฝ่ายไทยในเวทีอาเซียนต่างๆ อันนี้ต้องมีการทำการบ้าน และผลักดันประเด็นที่ไทยจะได้ประโยชน์สูงสุด

5. ยุทธศาสตร์การเตรียมความพร้อมในการจัดทำแผนปฏิบัติการ เพื่อแปลงยุทธศาสตร์ไปสู่การปฏิบัติ

6. ยุทธศาสตร์ ที่เป็นกลไกควบคุมตรวจสอบ

7. ยุทธศาสตร์เรื่องความคืบหน้าในการดำเนินงานต่างๆ ในแผนงาน (blueprint) ของการจัดตั้งประชาคมอาเซียน

8. ยุทธศาสตร์การประชาสัมพันธ์และเปิดโอกาสให้ภาคส่วนต่างๆ เข้ามามีส่วนร่วม

9. ยุทธศาสตร์การเตรียมความพร้อมอย่างมีเอกภาพและมีบูรณาการ

ปัญหาการเตรียมความสู่ประชาคมอาเซียนของไทย

สำหรับ roadmap ที่ผมเสนอข้างต้น ก็เป็นเพียงแค่ข้อเสนอ ปัจจุบันไทยก็ยังไม่มี roadmap และแผนแม่บทการเตรียมความพร้อมสู่ประชาคมอาเซียน

ไทยมีปัญหาหลายเรื่องในการเตรียมความพร้อม สู่ประชาคมอาเซียน โดยเรื่องสำคัญคือ อาเซียนได้ตกลงที่จะจัดตั้งประชาคมอาเซียนตั้งแต่ปี พ.ศ. 2546 ในการประชุมสุดยอดที่บาหลี คือ เมื่อเกือบสิบปีมาแล้วที่ไทยรู้ว่าจะมีประชาคมอาเซียนเกิดขึ้น แต่จะเห็นได้ว่าหน่วยงานต่างๆ ของไทย ก็เพิ่งจะมาตื่นตัวในเรื่องการเตรียมความพร้อมสู่ประชาคมอาเซียนเมื่อไม่กี่ ปีนี้ ไทยจึงค่อนข้างจะช้าในเรื่องการเตรียมความพร้อม หลายสิ่งหลายอย่างที่เราควรจะจัดทำแต่ก็ยังไม่มี เช่น แผนแม่บทการเตรียมความพร้อมของประเทศก็ยังไม่มี ซึ่งทำให้เกิดปัญหาในการเตรียมความพร้อมของหน่วยงานต่างๆ กระทรวงต่างๆ หรือหน่วยงานต่างๆ เมื่อไม่มีแผนแม่บทก็ไม่มีแนวทางในการจัดทำยุทธศาสตร์การเตรียมความพร้อมของ กระทรวง แต่กระทรวงและหน่วยงานต่างๆ ก็จำเป็นต้องทำยุทธศาสตร์การเตรียมความพร้อมของตนเองขึ้นมา จึงเกิดเป็นปัญหาว่า การเตรียมความพร้อมของส่วนราชการต่างๆ จึงมีลักษณะ “ต่างคนต่างทำ” ขาดการประสานงานกันอย่างมีเอกภาพและบูรณาการ ดังนั้น ปัญหาสำคัญของไทยขณะนี้ก็คือจะทำอย่างไรที่จะทำให้ประเทศรวมทั้งระบบราชการ มีการเตรียมความพร้อมไปในทิศทางเดียวกัน และมีเอกภาพ และมีบูรณาการ

สำหรับในประเด็นการเตรียมความพร้อมด้าน องค์กร แม้ว่าจะมีการระบุในแผนงานหรือ roadmap ว่า ในแต่ละหน่วยงานควรมีการกำหนดกลไกและผู้รับผิดชอบเรื่องอาเซียนโดยตรง แต่ก็ไม่ได้หมายความว่า ทุกกระทรวงจะต้องมีการตั้งกองอาเซียนขึ้นมา โดยกลไกที่รับผิดชอบอาเซียนอาจจะเป็นรูปแบบอื่นๆ ที่ไม่ใช่กอง คืออาจจะเป็นส่วน ฝ่าย งาน หรือที่เรียกเป็นภาษาอังกฤษว่า ASEAN Unit ก็ได้ ทั้งนี้ทั้งนั้นขึ้นอยู่กับว่า แต่ละกระทรวงต้องไปกำหนดดูความเหมาะสม ซึ่งแต่ละกระทรวงมีการเตรียมความพร้อมไม่เท่ากัน มีภารกิจในด้านอาเซียนไม่เท่ากัน บางกระทรวงที่มีภารกิจมากก็อาจจะตั้งเป็นกองอาเซียนหรือกรมอาเซียนได้ ตัวอย่างเช่น กรมอาเซียน กระทรวงการต่างประเทศ หรือสำนักอาเซียนของกรมเจรจาการค้าระหว่างประเทศ กระทรวงพาณิชย์ แต่บางกระทรวงอาจจะไม่จำเป็นถึงขั้นนั้น คือ มีแค่ ASEAN Unit ก็น่าจะเพียงพอแล้ว

สำหรับเรื่องยุทธศาสตร์การเตรียมความพร้อม สู่ประชาคมอาเซียนของแต่ละกระทรวง นั้น คงจะไปกำหนดว่า ทุกกระทรวงจะต้องมียุทธศาสตร์เหมือนกันหมดไม่ได้ แต่ละกระทรวงจะต้องไปกำหนดเอาเองว่า กระทรวงมีภารกิจด้านอาเซียนอย่างไร ต้องการพัฒนา เตรียมบุคลากร มากน้อยเพียงใด ต้องมีการเตรียมองค์กรอย่างไร ก็เป็นเรื่องของแต่ละกระทรวง ที่จะต้องไปพิจารณาจัดทำยุทธศาสตร์ของตัวเอง